HÓA TRANG

Từ thuở sơ khai, sơn trắng đã trở thành một đặc điểm quan trọng trong thẩm mỹ quan của Butoh. Ở một số khía cạnh, lý do người biểu diễn Butoh sơn trắng mặt, cơ thể cũng giống lý do vì sao diễn viên kịch Noh sử dụng mặt nạ. Kịch Noh tao nhã nghe có vẻ không liên quan đến Butoh nguyên sơ, nhưng cả hai đều có một số nguyên lý chung. Khi đeo mặt nạ, vũ công – diễn viên kịch Noh hòa làm một với nhân vật, linh hồn mà mình đóng vai, từ đó thổi hồn vào nhân vật, linh hồn đó. Còn trong Butoh, việc sơn trắng (shiro-nuri) lại không bó buộc người biểu diễn trong một vai diễn cụ thể nào. Họa chăng nếu có, thì đó là cơ hội cho họ hóa thân một cách tự do tự tại hơn.

Khi chọn màu hóa trang, trắng hẳn nhiên là sự lựa chọn tốt nhất vì nó xóa hết mọi dấu tích biểu cảm bề ngoài. Việc sơn trắng từ đầu đến chân giúp trung hòa cơ thể, biến cơ thể thành một tấm vải trắng. Khác với hóa trang thông thường, sơn trắng không “vẽ” thêm gì lên người mà tẩy xóa một số thứ, cụ thể là dấu tích cá nhân. Sự tẩy trắng đó giúp chúng tôi có thể biến thành một người khác, một thứ khác. Cụ thể, nó giúp chúng tôi chuyển đổi cảm giác về cơ thể. Trong kịch truyền thống, hóa trang giúp khán giả nhận biết biểu cảm diễn viên ngay tức thì. Tuy nhiên, trong Butoh, mục đích của việc hóa trang là ngược lại. Khi ứng dụng shiro-nuri, chúng tôi muốn rũ bỏ mọi dấu tích biểu cảm tự nhiên. Lớp sơn trắng chính là thứ hỗ trợ cho sự phá bỏ này.

Kazuo thường làm biến dạng mắt bằng cách kẻ mắt thật đen và đậm. Ông tô đậm các đặc điểm gương mặt cho khán giả dễ nhìn hơn, kể cả khán giả ở xa. Khán giả có thể thấy rõ khi nào ông đang nhìn chằm chằm. Nghe có vẻ mâu thuẫn, nhưng thực chất việc tô đậm các đặc điểm gương mặt và việc trung hòa cơ thể của Kazuo lại không bài trừ nhau. Với tư cách người biểu diễn, chúng tôi phải lưu tâm đến cách công chúng tiếp nhận cơ thể “giả tưởng” mà chúng tôi tạo ra trên sân khấu. Hóa trang có vai trò quan trọng như vậy trong việc xây dựng hình ảnh, nên Kazuo sẽ sử dụng bất cứ cách thức nào có thể để tạo nên ảo ảnh này. Nhưng trên hết, mục đích thật sự của ông đó là làm mình vô hình.

Original text: “Kazuo Ohno’s World: from without & within”, (Wesleyan University Press, 2004), p.65-67. written by Yoshito Ohno

TÍNH “NỮ”

Hình 1: Ohno trong trang phục Divine tại phòng thay đồ của nhà hát La Mama, New York, 1981
© Yamaguchi Haruhisa

Với buổi biểu diễn thứ hai trong một tour diễn, chúng tôi thường yêu cầu Kazuo mặc thử một trang phục khác với trang phục ông đã chọn cho buổi mở màn để chúng tôi so sánh. Chúng tôi không cần có thêm lựa chọn, quan trọng là, chúng tôi muốn xem cách ông phản ứng với những trang phục đó. Kazuo không thể múa có hồn nếu ông không bị trang phục mê hoặc sâu sắc. Để chọn lựa trang phục, trên hết thảy, ông phải dùng phản ứng chủ quan của mình. Ví dụ, ông không có hứng thú với một chiếc áo choàng không thể trở thành làn da thứ hai của mình, bất kể trợ lý trang phục của ông có làm nó thu hút đến cỡ nào. Quan trọng nhất ở đây chính là phản ứng bản năng của ông với trang phục, chứ không phải bản thân trang phục.

Trước câu hỏi muôn thuở “Vì sao ông hay cải nữ trang?”, Kazuo luôn trả lời: “Tôi chưa bao giờ có ý định cải nữ trang để giả gái, hay để biến mình thành một phụ nữ. Nói đúng hơn, tôi muốn truy nguyên cội nguồn xa xôi nhất của cuộc đời mình. Hơn hết thảy, tôi mong mỏi được trở về nơi tôi sinh ra.” Theo tôi, sự vắng bóng người mẹ không chỉ là một nỗi đau không dứt, mà còn là một động lực cho hành trình tâm linh trở về cội nguồn của Kazuo. Cụ thể hơn, điệu múa của Kazuo chất chứa cả niềm hân hoan lẫn nỗi sầu não của một đứa bé sơ sinh phải rời khỏi bụng mẹ. Các vở diễn của ông liên tục xoáy sâu vào hai sự kiện cơ bản của một cuộc đời: TỬ – sự cắt đứt mối liên hệ sinh học với người mẹ, SINH – sự khởi đầu một thực thể độc lập.

Tử và Sinh, theo đúng thứ tự đó, là những chủ đề chủ đạo trong cảnh mở đầu của Admiring La Argentina, trong đó Kazuo cay đắng mô tả lại những giây phút cuối đời của cô gái điếm trong tiểu thuyết của Genet. Cái chết thường được coi là giới hạn cuối cùng trong chuỗi tồn tại hữu tử, nhưng đồng thời lại khai phá một chuỗi tồn tại sâu sắc hơn. Từ khán đài trèo lên sân khấu, Kazuo như rời bỏ thế giới này, để rồi lúc sau quay lại, tái sinh dưới hình hài một bé gái. Khi ông nhẹ nhàng đứng dậy tại đúng nơi ông – trong vai cô gái điếm – đã ngã xuống và chết ở cảnh trước, khán giả sẽ có ấn tượng rằng một người hoàn toàn khác đã được sinh ra ngay trước mắt mình.

Khi xem Kazuo biểu diễn trên sân khấu, ta có xu hướng bỏ lỡ những biểu cảm thoáng qua và thường bị mê hoặc bởi chuyển động của ông hơn. Thế nhưng, nhiếp ảnh có một năng lực rất đặc biệt – năng lực bắt trọn những thứ vượt quá khả năng tiếp nhận của đôi mắt trần. Trong một phân cảnh của Admiring La Argentina, Kazuo bước vào thế giới rối ren này – một thế giới nơi sự sống sinh ra cái chết, còn cái chết lại thổi hồn vào sự sống. Lúc đó, tuy ông có vẻ đang đóng vai một bé gái, nhưng những nét già nua trên gương mặt ông vẫn hiện rõ.

Qua nhiều năm, Kazuo đã vào vai rất nhiều kiểu phụ nữ. Thẩm mỹ múa của ông không giới hạn ở việc thuần túy nhại lại hay đóng giả kiểu cách thông thường của những phụ nữ đẹp. Cách tiếp cận này khác hoàn toàn những nỗ lực nhàm chán của những người giả gái khác. Tôi xin mạo muội nói rằng, Kazuo đã mở rộng phạm vi thẩm mỹ múa của mình để biểu đạt một cơ thể sống chịu nhiều tàn phá của thời gian, bệnh tật, sự ốm yếu. Không chỉ hóa thân thành những người đẹp lớn tuổi, đôi lúc, ông cũng hóa thân thành một phụ nữ xảo quyệt hoặc một mụ phù thủy.

Về việc lựa chọn trang phục cho các “vai” nữ, chúng tôi nhận thấy rằng, hơn hết thảy mọi loại trang phục nữ giới, “váy” là biểu tượng thuyết phục nhất cho tình yêu và vẻ đẹp. Như một lẽ tất yếu, nó biểu tượng cho tình yêu vô điều kiện của người mẹ dành cho đứa con. Không nghi ngờ gì nữa, đó chính là lý do vì sao Kazuo liên tục nhắc đến mối quan hệ cộng sinh giữa mẹ và con. Ông từng nói, “Điệu múa của tôi sinh ra từ tình yêu.” Từ phương diện người con, thói quen mặc đồ nữ trên sân khấu chỉ là phản ứng bản năng với niềm mong mỏi được trở về bên vòng tay mẹ. Nói cách khác, ông cảm thấy mình phải mặc những đồ như vậy, vì chỉ có cách đấy, ông mới tiến gần hơn đến mẹ. Kazuo không hề có ý định đảo trang, nói đúng hơn, ông thậm chí không nhận thức được rằng mình đang ăn mặc như một phụ nữ. Nếu có, đó là vì ông muốn biểu đạt cả tính Nữ và tính Nam của vũ trụ.

Hình 2: “Trước khi chào đời, tôi không phải là nam, cũng chẳng phải là nữ.”
Vở diễn Room, Tokyo, 1966
© Ohno Dance Studio Archives

Quan điểm của Kazuo về vấn đề giới tính đã khơi dậy nhiều hứng thú. Tư tưởng cơ bản của ông là, tất cả chúng ta, bất kể giới tính, đều mang trong mình cả năng lượng Nữ và Nam. Theo như tôi thấy, ông không hề làm nổi bật tính Nam của mình bằng việc ăn nói cộc cằn, hay chủ ý hành động một cách nam tính trong đời sống hàng ngày. Tôi chưa từng chứng kiến những hành vi đó, dù chỉ một khoảnh khắc. Ông không bao giờ nuông chiều bản thân hay che giấu những thiếu sót của mình. Xin lưu ý, ông cũng không hề chủ ý bộc lộ những điểm yếu của mình. Là một con người cởi mở, ông hoàn toàn thiếu đi sự đề phòng đối với xã hội.

Gần đây, ông mới bắt đầu mang ví. Trước đó, ông cho hết mọi loại tiền vào trong túi áo quần. Tôi vẫn nhớ là hồi nhỏ, tôi từng rất ghen tỵ với các bạn cùng lớp. Tôi hay tưởng tượng cảnh bố các bạn sẽ gọi các bạn lại và nói “Con yêu, lại đây,” rồi cho các bạn ít tiền tiêu vặt. Kazuo thì không như vậy. Ngay cả ở nhà, ông cũng hoàn toàn quên rằng một trụ cột gia đình sẽ phải như thế nào. Ông chưa từng ngồi một cách oai vệ ở đầu bàn, cũng chưa từng cư xử giống một người cha.

Về sự sống trong tử cung, Kazuo thường nói: “Trước khi chào đời, khái niệm nam hay nữ không hề tồn tại. Giờ đây, trong tôi vẫn còn hiện hữu những cơ thể đã bị lãng quên từ lâu, những cơ thể đã lạc lối trong ký ức từ lâu.” Khoác lên mình trang phục nữ giới, Kazuo muốn lột bỏ vai trò nam giới mà ông gánh vác trong đời sống hỗn loạn. Khoác lên mình chiếc áo choàng, ông có thể rũ bỏ những tục lệ xã hội đang cấm cản ông, từ đó hoàn thành nguyện ước sâu thẳm là được trở về với nơi ông sinh ra. Thông qua múa, cơ thể ông đã có thể kết nối với bản chất thật của nó. Thế nhưng, Kazuo không thể gặp gỡ được tất cả những linh hồn hiện hữu trong mình nếu chỉ ăn mặc như một nam giới. Theo tôi, đó chính là cơ sở cho việc ông cải nữ trang trong một số vở múa.

Original text: “Kazuo Ohno’s World: from without & within”, (Wesleyan University Press, 2004), p76-81. written by Yoshito Ohno